Կաթողիկոսի վրա վարչապետի նախաձեռնած հեծելազորային գրոհը հազիվ թե կարելի է պայմանավորել ռուսական մութ ձեռքի աշխատանքով, ինչպես կարծում են շատերը, և ոչ էլ արտաքին այլ ուժով: Դրանում թուրքական հետք տեսնելը արդեն վաղուց շարունակվող քարոզչության բաղադրամաս է: Կարծում ենք, որ հակասության սրումը պետք է պայմանավորել ներքաղաքական զարգացումներով: Հիմա Ռուսաստանին ամենևին պետք չի Հայաստանում իշխանափոխությունը, մանավանդ դրա համար որպես լծակ ծառայեցնելով եկեղեցուն: Փաշինյանի կառավարությունը նրան առայժմ լիովին ձեռք է տալիս: Հակառակ դեպքում նա դեռևս անցյալ տարի կնպաստեր սրբազան շարժման հաղթանակին: Կուսակրոնության ուխտի խախտմամբ կաթողիկոսի հեռացումը կլինի սոսկ ժամանակավոր բարոյական հաղթանակ և նրան նորով փոխարինելը չի ենթադրի ապագայում դրա բացառում: Վատիկանում գրեթե տարի չի եղել, որ կարգալույծ չանեն արվամոլների կամ մանկապիղծների: Այս ամենը հետևանք է մի բանի` եկեղեցու կողմից բնական կամ աստվածային օրենքների խախտման, որոնց համաձայն այր ու կին պետք է ամուսնանան և ընտանիք կազմեն: Բայց հնում եկեղեցու բարձր դասի ներկայացուցիչներն իրենց բաժին հասած կալվածքը ժառանգում էին իրենց սերունդներին: Եվ ահա հորինվեց կուսակրոնությունը, որպեսզի բուն եկեղեցական կալվածքը չմասնատվի: Հայոց պատմության մեջ դժվար է գտնել վկայություններ մասնավորապես կաթողիկոսների կուսակրոնության ուխտից շեղվելու մասին: Ներկայիս կաթողիկոսի մասին շատ երկար ժամանակից ի վեր շշուկներ են շրջում, որ նա ամուսնացած է: Բայց ինչու հենց հիմա դա դարձավ քննարկման հարց: Խնդիրը վերաբերում է նրան, որ թե երկրորդ և թե երրորդ նախագահների տարիներին կաթողիկոսը հլու հնազանդ լսել է նրանց, երբևէ չի հակադրվել, գործել է իր շահերին համահունչ և ստեղծել է իր կլանը: Աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների պայքարը եղել է հայոց քրիստոնեական ժամանակաշրջանի գրեթե բոլոր պետականություններում: Հաճախ հաղթող կողմ է հանդիսացել եկեղեցին, որը ոչ միայն հոգևոր, այլև քաղաքական հաստատություն է, անկախ նրանից թե ով ինչ կասի: Եկեղեցուց է հիմնականում հայ քաղաքական մտքում ներառվել կողմնորոշումների բարդույթը: Այս խնդրին այլ առիթով խորքային կանդրադառնանք: Հիմա այսօրվա բուն խնդիրը: Երրորդ նախագահի իշխանությունից հրաժարվելուց և մասնավորապես 44-օրյայի պարտությունից հետո, կաթողիկոսն ընտրեց մի ուղի, որը խորը հակասության մեջ է իշխող քաղաքական ուժի որդեգրած ծրագրերի հետ: Նա դեմ է հարևանների(հասկանալի է, թե որ) հետ խաղաղության հաստատման իշխանությունների ձգտումներին, ավելին`նրանց համարում է դավաճան, պահանջում է նրանց հրաժարականը: Նրա արբանյակները ամենավերջին վիրավորանքներն են ուղղում իշխող ուժին, որոնք փոխադարձվում են: Մասնավորապես երկրորդ նախագահի և նրա հետևից գնացող ուժերին համախորհուրդ է եկեղեցին, որին քաղաքական ուժ դարձնելով` մղում են իշխանափոխության, իսկ նա դրան փորձում է գնալ` որդեգրելով քաղաքական գործառույթներ: Փաշինյանի գցած խայծը չուլանի հետ որոշ եկեղեցիների համեմատությամբ, հոգևորականները կուլ տվեցին, այն դեպքում, երբ կարելի էր դրան այլ կերպ արձագանքել: Հրաձգության ժամանակ ճշգրտորեն ընտրվեց թիրախը: Ոտքերին ուղղված կրակոցներն աստիճանաբար բարձրանում են դեպի սիրտը: Փաշինյանը խնդիր ունի լուծելու պետությանև եկեղեցու միակամության առումով: Բայց տա աստված, որ երկիրը զերծ մնա քաղաքացիական բախումներից: Փաշինյանին հիմա ոչ ոք չի կարող հետ պահել: Թե ինչ կլինի, չենք ուզում մարգարեանալ: Բայց, կարծում ենք, որ եկեղեցական կանոնագրքերից պետք է բացառել կուսակրոնությունը: Ընտանիք ունեցող քահանաներն այսօր թերևս շատ ավելի մոտ են Աստծուն:

Պատմաբան, պրոֆեսոր Աշոտ Ներսիսյան