2014 թվականի փետրվարի 21-ի լույս 22-ի գիշերը վախճանվեց Գրիգոր Գուրզադյանը: Մեծ աստղաֆիզիկոսի, ինժեներ-կոնստրուկտորի, բառիս ուղղակի և փոխաբերական իմաստներով իսկական արվեստագետի սիրտը կանգ առավ նրա կյանքի 92-րդ տարում: Երկար ու համառորեն էր պայքարում Գրիգոր Գուրզադյանը ծանր, եթե չասենք ահավոր հիվանդությունների դեմ: Նա կուրացավ երկու աչքով: Հազիվ էր կարողանում ձայներ ընկալել նույնիսկ լսողական սարքի օգնությամբ: Չէր լսում այն մարդը, որն իր ողջ կյանքում ծարավի էր զրույցների, վեճերի, բանավեճերի, երկխոսությունների` աստղերի մասին, Տիեզերքի մասին, Ղարաբաղի մասին, Հայաստանի պատմության և ապագայի մասին, քրիստոնեական բարոյականության մասին, պատերազմի և խաղաղության մասին, հայ ժողովրդի համար պառակտման վտանգավորության մասին: Չէր տեսնում այն մարդը, որին Մարտիրոս Սարյանը և Վիլյամ Սարոյանը անվանում էին լույսի ու գույնի երգիչ՝ նկատի ունենալով նրա վրձնած անկրկնելի արևաշունչ կակաչները կանաչ սարերի լանջերին:
«Օրիոն-2»-ի հաղթարշավից հետո Գուրզադյանն ու իր համախոհները ձեռք զարկեցին մի նոր նախագծի, նոր տիեզերական աստղադիտարանի՝ այն կոչելով «Քրոմոս»: Գուրզադյանի կարծիքով այդ ծրագիրը պետք է հիմք ծառայեր՝ ստեղծելու յուրօրինակ գիտությունների հայկական ակադեմիա Տիեզերքում: Գործընկերներից շատերը ժպիտով էին վերաբերվում բուն գաղափարին: Նրանք իմ կողմից շատ հարգված գիտնականներ էին, որոնց հետ, բնականաբար, ես ինձ թույլ չտվեցի վեճի բռնվել, քանզի ինձ համար` որպես գրողի, չափանիշ էր բուն փաստը, որ Գրիգոր Գուրզադյանն արդեն ապացուցել է, որ իր գաղափարը գործնականում իրականացվել է և փառք բերել Հայաստանին։ Չորս աստղադիտակներից և սպեկտրագրաֆներից բաղկացած «Քրոմոսի» բախտն այնպես չբերեց, ինչպես «Օրիոն-2»-ինը: Եվ ասեմ անկեղծորեն, խորապես հոգուս դիպավ ոչ թե գործի տեխնիկական կողմը, որից քիչ եմ հասկանում, այլ Գուրզադյանի գրած բառերը՝ որպես ինչ-որ քնարական, եթե չասենք հայրենասիրական շեղում. «Եթե վաղը Արարատյան դաշտավայրում խփեն նավթի բյուրավոր շատրվաններ, կամ էլ Հայաստանը, ասենք, երկրորդ Ճապոնիա դառնա էլեկտրոնիկայի գծով, ապա բոլորովին էլ չենք զարմացնի աշխարհին: Բայց, եթե վաղը բոլոր երկրների բոլոր ռադիոկայաններն այդ նույն աշխարհին հայտնեն, թե Երկրի ուղեծիր է դուրս բերվել հայկական արբանյակ` հայկական «Քրոմոս» աստղադիտարանով, ապա ողջ աշխարհը կցնցվի մեր Հայաստանով»: Երազո՞ղ: Ռոմանտի՞կ: Իսկ ինչ կա որ: Մի՞թե վատ բան է լինել թե՛ երազող, թե՛ ռոմանտիկ և միաժամանակ միջազգային հեղինակավոր գիտաժողովի ամբիոնից պաշտոնական հայտարարություն լսել, թե «Թույլ աստղերի սպեկտրալ դասակարգման ապագա են հանդիսանում միայն և միայն Գ. Գուրզադյանի «Օրիոն-2» մեթոդը և Տիեզերք հանված աստղադիտակների և սպեկտրագրաֆների օգնությամբ այդ մեթոդի լայն կիրառումը»: Այսօր, երբ արդեն կանգ է առել ականավոր գիտնականի և փիլիսոփայի սիրտը (ես հավատում եմ, որ ինչ-որ ժամանակ մեր ժողովուրդը և ընդհանրապես ողջ մարդկությունը նորից նախկին սիրով և նախկին պատկառանքով կվերադառնան գրքին, որի մեջ կտեսնեն աշխարհի փրկությունը և այնժամ կիմանան, թե փիլիսոփայական ինչպիսի աշխատություններ ունի Գուրզադյանը), ես ցանկանում եմ ևս մեկ անգամ մեջբերում կատարել մեր երկխոսություններից մեկից:
Ես Գուրզադյանին հիշեցրի, որ շուտով լրանալու է նրա իննսուն տարին: Նա խնդրեց Մարիաննային, որ թեթևակի հարմարեցնի աջ ականջի անիծյալ, ցավ պատճառող, լսողական սարքը: Ես կրկնեցի խոսքերս հոբելյանի մասին: Նա ոչինչ չասաց: Մտածեցի, թե չի լսել, և բավական μարձր դիմեցի.
- Ասում եմ, շուտով լրանալու է իննսուն տարիդ: Քո հոբելյանը: Նա գլուխը տարուբերեց՝ հասկացնելով, որ լսել է ինձ, և որ այդ հոբելյանը բոլորովին էլ չի կարող մեր խոսակցության թեմա լինել, և մի տեսակ մտահոգ ասաց.
- Ավելի լավ է դու ինձ պատմես, թե այսօր ինչ է կատարվում աշխարհում: Այստեղ Մարիաննան, նրան ընդհատելով, հանեց փաստաթղթեր, որոնց մեջ էր նաև Գուրզադյանների ընտանիքում 1922 թվականի հոկտեմμերի 18-ին Գրիգոր անունով կնքված երեխայի ծննդյան գրառումը: Երկու տարի անց այդ ընտանիքը Հայաստան փախավ (հենց փախավ, այդ թվում` նաև Արաքսի վրայով):
- Իսկ ո՞րն է քո ամենասիրելի կետը ողջ Տիեզերքում,- հարցրի ես:
- Գառնին,- արագ նետեց նա, ասես պատրաստ էր այդ, թվում է թե տարօրինակ հարցին:
- Ողջ Տիեզերքում միայն Գառնի՞ն,- հարցրի ես:
- Ըստ էության «Օրիոն-1»-ը և «Օրիոն-2»-ը մեկնարկել են ոչ թե Բայկոնուր տիեզերակայանից, այլ պատմական Գառնիից: Տիեզերք թռան իմ որսորդները:
- Ինչո՞ւ որսորդները:
- Նրա համար, որ Օրիոնը որսորդ-հսկա էր, և աստվածների հայր Զևսը նրան վերածեց ամենագեղեցիկ հասարակածային համաստեղության` առաջին մեծության երկու վառ աստղերով և երկրորդ մեծության ևս երեք աստղերով: Դե, իսկ մեր «Օրիոնները», Գառնիից թռչե-լով Տիեզերք, վերադարձան Երկիր և Գառնի բերեցին աստղային հարուստ որս: Ահա, թե ինչ է գրել այդ մասին մեծ աստղագետ, տեսական աստղաֆիզիկայի հիմնադիրներից մեկը` Վիկտոր Համազասպի Համμարձումյանը. «Գիտափորձի ղեկավարը և «Օրիոն-2»-ի բոլոր հիմնական սարքերի գլխավոր կոնստրուկտորն է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Գրիգոր Գուրզադյանը: Նա նույնպիսի համառությամբ Գառնիում իրագործեց տիեզերքից ստացված լուսանկարների մշակումը: «Օրիոն-2»-ը տվեց ոչ միայն չափազանց հետաքրքիր արդյունքներ գիտության և գիտական սարքաշինության համար, այլև մեր առջև դրեց բոլորովին նոր խնդիրներ, որոնց լուծման համար պահանջվում են նոր «Օրիոններ»: Ես այս տեքստը նրա համար բարձր ընթերցեցի Մարիաննայի ներկայությամբ: Գրիգոր Գուրզադյանը, ցավից կնճռոտվելով, ականջից դուրս քաշեց լսողական սարքի ծայրը և ասաց. «Այդ ամենը ճիշտ Է: Սակայն ես մենակ չէի: Ինձ հետ էին և՛ Կորոլյովը, և՛ տիեզերագնացները, և՛ հայ գիտնականները, և՛ հայկական գիտությունը և՛, իհարկե, ողջ Հայաստանը»: Երկնային արքայություն քեզ, թանկագի՛ն որսորդ աստեղաց...
Զորի Բալայան
Գիտնական, ֆիզիկոս, աստղագետ, գեղանկարիչ Գրիգոր Գուրզադյանը Վիկտոր Համբարձումյանի հետ երկար տարիներ աշխատել է Բյուրականի աստղադիտարանում (ԲԱ)` լինելով ԲԱ հիմնադիր կազմում գլխավոր անձանցից մեկը։
Գրիգոր Գուրզադյանը ծնվել է 1922թ-ի հոկտեմբերի 15-ին Բաղդադում (Իրաք): 1944թ-ին ավարտել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի հիդրոտեխնիկական և շինարարական ֆակուլտետները։ Նույն տարի ընդունվել է ասպիրանտուրա։ 1948թ-ին Վ․ Համբարձումյանի ղեկավարությամբ Մոսկվայի պետական համալսարանում պաշտպանել է թեկնածուական թեզը «Միջաստղային գազային նյութի ճառագայթային հավասարակշռությունը» թեմայով։ 1948-1978 թթ. դասախոսել է ԵՊՀ-ում։
1950-1966թթ. Գ․Գուրզադյանը ղեկավարել է ԲԱ աստղերի և միգամածությունների ֆիզիկայի բաժինը, իսկ 1967-1973 թթ.՝ տիեզերական հետազոտությունների մասնաճյուղը։ 1973-1978 թթ. նա ղեկավարել է Գառնիի աստղագիտության լաբորատորիան։ Իսկ 1978-1992 թթ. եղել է ԲԱ արտամթնոլորտային աստղագիտության լաբորատորիայի վարիչը։
Նա 1979թ-ից եղել է ԵրՊԻ տիեզերական սարքաշինության ամբիոնի վարիչ։ 1992 - 2004 թ-ին՝ Գառնիի տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտի տնօրեն։
Գուրզադյանը տիեզերական աստղագիտության առաջնեկներից էր, ԽՍՀՄ-ում տիեզերական աստղագիտության հիմնադիրը։ Նա ստեղծել է մի շարք գիտական սարքեր ու օպտիկական համակարգեր։ Նրա անվան հետ է կապված «Օրիոն» տիեզերական աստղադիտարանի օպտիկական համակարգի աշխատանքի սկզբունքի, ավտոմատ կառավարման մեթոդիկայի ստեղծումը։ Հատկապես անհրաժեշտ է առանձնացել Օրիոն 2-ը, որը Տիեզերք է ուղարկվել 1973թ-ին։ Դրա շնորհիվ ստացվել են մինչև 13-րդ աստղային մեծության հազարավոր աստղերի սպեկտրները, մոլորակային միգամածության առաջին արբանյակային գերմանուշակագույն սպեկտրագրությունը՝ բացահայտելով մոլորակային միգամածության մեջ նախկինում չհայտնաբերված ալյումին և տիտան տարրերի սպեկտրային գծերը։
Գ․ Գուրզադյանը կանխատեսել էր մագնիսական դաշտի դերը մոլորակային միգամածություններում, մշակել սեղմ կրկնակի աստղերի ընդհանուր գունոլորտների, կրկնակի գնդաձև աստղակույտերի էվոլյուցիայի տեսությունները։
Հրատարակել է ավելի քան 200 գիտական հոդված և մեկ տասնյակ ստվարածավալ մենագրություն՝ նվիրված աստղաֆիզիկայի հիմնախնդիրներին: Գուրզադյանի ստեղծագործական ժառանգությանն են պատկանում նաև բազմաթիվ գեղարվեստական կտավներ, փիլիսոփայական էսսեների գրքեր՝ նվիրված գիտւթյանը, արվեստին, ճարտարապետությանը։
Նրա ղեկավարությամբ Գառնիի տիեզերական աստղագիտության լաբորատորիայում իրենց նախաթռիչքային պատրաստումն են անցել ավելի քան 40 խորհրդային տիեզերագնացներ։
1962թ-ին Գ․ Գուրզադյանն արժանացել է պրոֆեսորի կոչման։ 1965 թ-ին ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ թղթակից-անդամ, 1975թ-ին ստացել է ՀՍՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի, իսկ 1986թ-ին՝ ՀՍՍՀ ԳԱ իսկական անդամի կոչում։ 2011թ-ին արժանացել է «Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի» և «Պատվո նշան» շքանշանների։
Գ․ Գուրզադյանը հանդիսանում էր Միջազգային աստղագիտական միության անդամ (1950)։
Գրիգոր Գուրզադյանը վախճանվել է 2014թ-ի փետրվարի 22-ին։